Ο Δεκέμβριος, αλλά ο δωδέκατος και τελευταίος μήνας του ηλιακού μας έτους, αλλά ο δέκατος μήνας, όπως το λέει και το όνομά του (Δεκέμβριος από το λατινικό Decem = Δέκα), από την πρωτοχρονιά της πρώτης Μαρτίου, όταν το έτος των Ρωμαίων ήταν δεκάμηνο.
Όπως γράφει η αείμνηστη καθηγήτρια της λαογραφίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης Α. Κυριακίδου – Νέστορος, από μια πρώτη επισκόπηση της ζωής των Ελλήνων αγροτών, όπως εκτυλίσσεται μέσα στην περίοδο του Δεκεμβρίου, τρεις είναι οι εμπειρίες του χρόνου που προεξάρχουν : το κρύο, το τέλος της σποράς και η μείωση του φωτός. Το Δεκέμβριο έχουμε τις μικρότερες μέρες.
Από τα Χριστούγεννα όμως και ύστερα, αρχίζουν να μεγαλώνουν. Ας δούμε τώρα πως οι εμπειρίες αυτές εκφράζονται μέσα από τις γιορτές και τα έθιμα του Δεκεμβρίου.
Το κρύο συνδέεται με τρεις κυρίως γιορτές στην αρχή του Δεκεμβρίου: Της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σάββα και του Άι – Νικόλα. Λέει η παροιμία “Βαρβάρα βαρβαρώνει, Άι Σάββας σαβανώνει, Άι – Νικόλας παραχώνει”.
Στις ορεινές περιοχές “Ήπειρο, Δυτική Μακεδονία, Ρούμελη” το κρύο συνδέεται και με τη γιορτή του Αγίου Ανδρέα.” Ο Άγιος Ανδρέας έφτασε, το κρύο αντρειεύει” λένε, παρετυμολογώντας το Αντρέας από το αντρειεύω. Και δίνουν σ' ολόκληρο το μήνα Δεκέμβριο το όνομα Αντριάς ή Ντριάς. Κάθε κοινωνία, όπως είναι φυσικό, μορφοποιεί το περιεχόμενο του χρόνου με το δικό της τρόπο, κάνει τη δική της ελεύθερη επιλογή.
Η δεύτερη εμπειρία του χρόνου που σημειώσαμε για το Δεκέμβριο είναι το τέλος της σποράς. Εκφράζεται κι αυτή με παροιμίες φράσεις, όπου κυριαρχεί η χρήση της παρετυμολογίας. Με άλλα λόγια, η μορφή που παίρνει ο λόγος επηρεάζεται από τον ηχητικό συσχετισμό των λέξεων. Αυτό σημαίνει παρετυμολογία – όπως λ.χ. στην έκφραση “Ο Αντριάς αντρειεύει το κρύο”, όπου η ηχητική συνάφεια ερμηνεύεται σαν αιτιώδης σχέση.
Ως προς τη σπορά τώρα, λένε : “Δεκέμβρης, δίκιος σπόρος” ή “Δικέμβρη, δίκια σπέρνε”. Δίκια σημαίνει εδώ ότι ο ζευγάς δεν πρέπει να ρίχνει το σπόρο μήτε πολύ αριά, μήτε πολύ πυκνά, γιατί το χώμα είναι αρκετά ποτισμένο από τη βροχή πια κι έτσι δεν υπάρχει φόβος μήπως δε φυτρώσει μέρος του σπόρου ή μήπως δεν τραφεί αυτός που θα φυτρώσει. Η παρετυμολογία είναι ανάμεσα στο δίκιος και στο Δεκέμβριο.
Για το Δεκέμβριο λένε : “Βαρύς χειμώνας, βαρύ καλοκαίρι” και αντίθετα “ελαφρύς χειμώνας, ελαφρύ καλοκαίρι” που σημαίνει πως αν δεν έχουμε χιόνια το χειμώνα, τότε και τ' αμπάρια θα είναι άδεια, γιατί το λένε και οι παροιμίες:
“Ο Δεκέμβρης, κρύο αντρειώνει”
“Χιόνι του Δεκεμβρίου, χρυσάφι του καλοκαιριού”
Στις 4 Δεκεμβρίου γιορτάζεται η Αγία Βαρβάρα που θεωρείται προστάτιδα των παιδιών κατά της ευλογίας. Οι γυναίκες δε σκουπίζουν σήμερα “για το καλό των παιδιών”. Λένε ακόμη πως ό,τι καιρό κάνει της Αγίας Βαρβάρας το ίδιο θα έχουμε και τα Χριστούγεννα.
Για την Αγία Βαρβάρα, η παράδοση λέει ότι ήταν προικισμένη με εξαιρετική ομορφιά, κόρη εθνικού Διόσκουρου του ειδωλολάτρη και πολύ πλούσιου που, επειδή ήταν πολύ όμορφη, την απομόνωσε σ' έναν πολυτελέστατο πύργο για να την προστατέψει από τους κοσμικούς πειρασμούς.
Της είχε όλα τα υλικά μέσα και σοφούς δασκάλους για να μορφωθεί. Ανάμεσα στο υπηρετικό της προσωπικό ήταν και μερικές χριστιανές που μύησαν την Βαρβάρα στη θρησκεία της αγάπης και εκείνη πίστεψε, βαφτίστηκε κι έκανε το πύργο της κέντρο χριστιανικής λατρείας.
Όταν ο πατέρας της γύρισε από μακρινό ταξίδι κι έμαθε τα καθέκαστα, προσπάθησε να την μεταπείσει, αλλά εκείνη ήταν ανένδοτη. Τότε διέταξε να την βασανίσουν και τελικά την αποκεφάλισε με τα ίδια του τα χέρια.
Κατ' άλλους, λέγεται ότι, καθώς ο πατέρας της μανιασμένος άρπαξε το ξίφος και όρμησε να την σκοτώσει, η Βαρβάρα κατέφυγε στα βουνά. Ωστόσο, τη βρήκε ο πατέρας της και την παρέδωσε στον ηγεμόνα της χώρας, όπου η μεγαλομάρτυς ομολόγησε ότι ήταν χριστιανή και βασανίστηκε, της ξέσχισαν τις σάρκες, της έκοψαν τις πλευρές και τη διαπόμπευσαν γυμνή στην πόλη, ώσπου την έσφαξε ο ίδιος ο πατέρας της.
Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, ο πατέρας της μεγαλομάρτυρος Βαρβάρας, φανατικός ειδωλολάτρης, επειδή η κόρη του μοίρασε όλη της την περιουσία για την αγάπη του Χριστού, της έβγαλε όλα τα δόντια κι από τότε η Βαρβάρα δεν μπορούσε να τρώει παρά μόνο μελόπιτες. Γι' αυτό, στα περισσότερα χωριά του Βοΐου, την ημέρα της γιορτής της κάνουν λαγγίτες και τις περιχύνουν με σιρόπι.
Η Αγία Βαρβάρα, όπως είπαμε παραπάνω, προστατεύει τα παιδιά από τη βλογιά. Για να την ευχαριστήσουν για την καλή της διάθεση που έχει, να θεραπεύσει πρόθυμα την κακή αυτή αρρώστια, αλλά και άλλες, της προσφέρουν προκαταβολικά ωραία γλυκίσματα, που φτιάχνουν οι μητέρες με τα κορίτσια του σπιτιού ή της γειτονιάς.
Τα γλυκίσματα αυτά τα τοποθετούν στα σταυροδρόμια κι αφού τα διαβάσει ο παπάς του χωριού, τα μοιράζουν στον κόσμο.
Το έθιμο θυμίζει τις ίδιες συνήθειες που είχαν οι αρχαίοι Έλληνες. Κι εκείνοι τοποθετούσαν εκλεκτά και νόστιμα γλυκίσματα στα σταυροδρόμια για να τιμήσουν τη θεά Εκάτη που εκείνη προστάτευε τα παιδιά.
Την έλεγαν Τριοδίτιδα, δηλαδή θεά των τριάδων που συχνάζει στα σταυροδρόμια, στα τρίστρατα.
Παλιότερα, σε πολλά χωριά έβραζαν ρεβίθια και τα μοίραζαν μεταξύ τους. Τα ρεβίθια συμβόλιζαν τα σπυριά της βλογιάς, από την οποία τους προστάτευε η Αγία.
Τα περισσότερα χριστιανικά κράτη την θεωρούν προστάτρια του πυροβολικού. Αυτό εξηγείται από τη δοξασία ότι ο πατέρας της, μετά τον αποκεφαλισμό της κόρης του, σκοτώθηκε από τρομερό κεραυνό που έπεσε στο καφάλι του.
Σε 'μας, η καθιέρωση της Αγίας Βαρβάρας ως προστάτριας του πυροβολικού έγινε στα 1829. Από τότε, γιορτάζεται κάθε χρόνο με τελετές, ομιλίες, κεράσματα και άλλες εκδηλώσεις στα κέντρα του στρατιωτικού αυτού σώματος.
Η Αγία Βαρβάρα, επίσης, θεραπεύει όλες τις κακές μεταδοτικές αρρώστιες, όταν ο άρρωστος ζητήσει με θερμή πίστη τη βοήθεια και την προστασία της.
Το λέει και ο σχετικός εκκλησιαστικός ύμνος “Λοιμικών νοσημάτων λώβην αφανίζουσα, πάσι τοις πιστοίς παρέχει ιάματα”.
Στις 5 Δεκεμβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Σάββας.
Στις 6 Δεκεμβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Νικόλαος που είναι από τους πλέον λατρευτικούς Αγίους και εικονίζεται στην εκκλησία γέροντας, με λευκή γενειάδα.
Μια παροιμία λέει:
“Άγια Βαρβάρα μίλησε και ο Σάββας απεκρίθη.
Μαζέψτε ξύλα και άχυρα και σύρτε και στο μύλο,
γιατί Άι – Νικόλας έρχεται στα χιόνια φορτωμένος”.
Από τη γιορτή του Αγίου Νικολάου αρχίζει ο χειμώνας να γίνεται πιο ψυχρός, αρχίζει η κακοκαιρία και ξεσπούν στις θάλασσες θύελλες και φουρτούνες, από τις οποίες μας προστατεύει ο Άγιος Νικόλας που αντικατέστησε τον αρχαίο θεό Ποσειδώνα. Γι' αυτό και είναι προστάτης των ναυτιλλομένων και, κατά την παράδοση, τα ρούχα του είναι πάντοτε βρεγμένα.
Πολλοί αγιογράφοι τον παριστάνουν καραβοκύρη. Όμως, τα συχνά ναυάγια, οι πάμπολλες περιπέτειες και οι κακουχίες στη θάλασσα τον κούρασαν και αποφάσισε να την εγκαταλείψει. Πήρε στον ώμο ένα κουπί κι άρχισε την περιπλάνηση στα μεσόγεια. Προχωρούσε, προχωρούσε, έδειχνε το κουπί στους διαβάτες και τους ρωτούσε να του πούνε τι είναι αυτό. Όσο, λοιπόν, εκείνοι αναγνώριζαν, τόσο εκείνος προχωρούσε κι όλο πιο πολύ απομακρυνόταν από τη θάλασσα.
Κάποτε, ωστόσο, απάντησε ανθρώπους που δεν είχαν ιδέα από κουτί, από θάλασσα και ναυτικό και στο ερώτημά του τι ήταν εκείνο που κρατούσε, απάντησαν πως είναι ξύλο. Έστησε τότε τη σκηνή του ο Άγιος εκεί, μακριά από τη θάλασσα και αγίασε.
Τούτη τη λαϊκή παράδοση ο λαός μας την αναφέρει πιο πολύ για τον Προφήτη Ηλία, αναφέρεται όμως και στον Άγιο Νικόλαο, ο οποίος, παρ' όλη του την απόφαση να μη διατηρήσει καμία σχέση με τη θάλασσα, δεν μπόρεσε να τους αφήσει να θαλασσοπνίγονται και, όπως λέει η παράδοση, προσευχόταν γι' αυτούς συνέχεια, ενώ, μετά το θάνατό του, γυρνάει πάνω από τις θάλασσες για να τους σώζει όταν κινδυνεύουν.
Του Αγίου Νικολάου πανηγυρίζει ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου Σιάτιστας που βρίσκεται στη Γεράνεια. Ο Ναός αυτός κτίστηκε το 1743 και σύμφωνα με πληροφορίες του Αιδεσ. Νικολάου Δάρδα στο βιβλίο του “Ιεροί Ναοί και παρεκκλήσια της Σιάτιστας” κατεδαφίστηκε το 1929 και ανεγέρθηκε μεγαλοπρεπέστερος, βάσει σχεδίου του διαπρεπούς Σιατιστινού αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Μάλαμα. Το προαύλιό του χρησιμοποιούνταν μέχρι το 1900 ως νεκροταφείο της Γεράνειας. Λόγοι υγιεινής και ψυχολογικοί υποχρέωσαν τους τότε προκρίτους της ενορίας να μεταφέρουν το νεκροταφείο από το κέντρο της ενορίας στον περίβολο του Ιερού Ναού Αγίου Νικάνορος όπου βρίσκεται και σήμερα.
Στις 9 Δεκεμβρίου είναι η γιορτή της Αγίας Άννας και λένε “η ημέρα παίρνει άνεση”.
Στις 12 Δεκεμβρίου γιορτάζεται ο Άγιος Σπυρίδωνας και είναι ο κατ' εξοχήν Άγιος της Κέρκυρας, όπου εκεί βρίσκεται και το λείψανό του. Στη Σιάτιστα, ο Άγιος Σπυρίδωνας θεωρείται προστάτης των υποδηματοποιών και τελούν κατά την ημέρα αυτή Θεία Λειτουργία με αρτοκλασία.
Λένε πως του Αγίου Σπυρίδωνα “η ημέρα μεγαλώνει σπυρί – σπυρί”.
Στις 15 Δεκεμβρίου είναι του Αγίου Ελευθερίου που τον γιορτάζουν ιδιαίτερα οι έγκυες γυναίκες, για να λευτερώνονται εύκολα και ανώδυνα. Και βλέπουμε στη λειτουργία του να είναι γεμάτη η εκκλησία από ετοιμόγεννες που προσεύχονται στον Άγιο για να “δίνει καλή λευτεριά”.
Στις 16 Δεκεμβρίου είναι του Αγίου Μόδεστου που θεωρείται προστάτης των ζώων. Ο Μόδεστος ήταν αρχιεπίσκοπος Ιεροσολύμων και το συναξάρι του αναφέρει ότι ανέστησε πολλά ζώα. Γι' αυτό συνδέθηκε μαζί τους. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος, στη γιορτή του Αγίου, δίνουν στα ζώα τριμμένους άρτους και αντίδωρο από την εκκλησία για να φάνε τα ζώα και να γίνουν γερά. Στη Λήμνο, οι ζευγάδες κάνουν κόλυβα που τα πηγαίνουν στην εκκλησία και τα διαβάζει ο παπάς και τα ρίχνουν έπειτα στην ταγή για τα ζώα.
Στις 20 Δεκεμβρίου είναι η γιορτή του Αγίου Ιγνατίου. Στις 19 Δεκεμβρίου, παραμονή της γιορτής του Αγίου, τότε που η αύξηση του φωτός είναι κιόλας σημαντική (με το παλιό ημερολόγιο, εννοείται), παρετυμολογώντας και αυτού του Αγίου το όνομα, έλεγαν “αύριο είναι ο Άγιος Αγνάντιος, αγναντεύει ο ήλιος προς το καλοκαίρι”.
Στις 23 Δεκεμβρίου στη Σιάτιστα γιορτάζονται με πρωτότυπο και πανηγυρικό τρόπο τα Κόλιαντα. Το βράδυ της ημέρας αυτής, ανάβονται οι κλαδαριές, μεγάλες φωτιές από ξερά χόρτα, το λεγόμενο “Λόζιο”, που συμβολίζουν τις φωτιές που άναψαν οι ποιμένες στη Βηθλεέμ για να αναγγείλουν τη γέννηση του Χριστού. Οι κλαδαριές ανάβονται παρουσία των τοπικών αρχών και πλήθους κόσμου, ενώ τα τοπικά μας όργανα, χωρίς διακοπή, παίζουν το παρακάτω τραγούδι και τα παιδιά χτυπούν κουδούνια (κυπρά, γκαβανούζις και τσιουκάνια).
Πιδιά μ' ήρθαν τα κόλιαντα κι όλοι να τοιμασθήτι
πάρτι κι τις τζιουμάκις σας κι στουν Άι-Λιά να βγήτι
κι απ' τουν Άι-Λιά στουν Πρόδρομου στα τρία τα πηγάδια.
Ικεί θα γεν' το σύναγμα κι όλου του συναγώγι,
θα ανάψουμε τις κλαδαριές θα πούνε και του χρόνου.
Το πρωί στις 24 Δεκεμβρίου, τα παιδιά, έχοντας στον ώμο ένα σακούλι και στα χέρια ένα ειδικό ξύλο που είναι χοντρότερο στο ένα άκρο και που ονομάζεται “τζιουμάκα”, πηγαίνουν σ' όλα τα σπίτια και μαζεύουν τα κόλιαντα. Με τις τζιουμάκες χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών και λένε το τραγούδι που ταιριάζει για κάθε περίσταση.
Αφού τραγουδήσουν, ανοίγει η πόρτα και η νοικοκυρά, χαρούμενη, προσφέρει τα κόλιαντα στα παιδιά, τα οποία όλα μαζί φωνάζουν δυνατά “ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ”.
Στις 25 Δεκεμβρίου γιορτάζονται τα Χριστούγεννα, η μεγαλύτερη γιορτή της Χριστιανοσύνης. Σε πολλά μέρη, τα Χριστούγεννα έδωσαν και το όνομά τους στο μήνα: Χριστουγεννάρης, Χριστουγεννάς. Στα ευαγγέλια δε μνημονεύεται ο μήνας που γεννήθηκε ο Χριστός. Η γιορτή των γενεθλίων του θεσπίστηκε για τις 25 Δεκεμβρίου από τους χριστιανούς της Ρώμης γύρω στα 335 μ.χ., όπως αναφέρει η λαογράφος Α. Κυριακίδου – Νέστορος.
Το έκαναν αυτό για να παραμερίσουν τον περσικό θεό Μίθρα, που είχε το γενέθλιό του την ίδια μέρα. Ο Μίθρας ήταν θεός του ήλιου και του φωτός και αρχηγός στον αγώνα κατά του σκότους. Στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν πολύ αγαπητός θεός και η λατρεία του ήταν πολύ διαδεδομένη.
Η ημέρα των γενεθλίων του, που ονομαζόταν λατινικά (γενέθλιον του αηττήτου ήλιου), ήταν τοποθετημένη στις 25 Δεκεμβρίου, γιατί η τύχη του Μίθρα, ως ηλιακού θεού, συνδέθηκε με την τύχη του ήλιου.
Ο ήλιος, τις μέρες αυτές, βρίσκεται στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Από εδώ και πέρα, οι μέρες αρχίζουν να μεγαλώνουν. Ο ήλιος κατά κάποιο τρόπο ξαναγεννιέται.
Ο Χριστός συνδέθηκε με τον ήλιο, για να μπορέσει να εκτοπίσει το Μίθρα. Στην υμνογραφία των Χριστουγέννων, υπάρχουν πολλές μεταφορές και παρομοιώσεις που φανερώνουν το σύνδεσμο του Χριστού με τον ήλιο: “Ανέτειλας, Χριστέ, εκ Παρθένου, νοητέ Ήλιε της Δικαιοσύνης”. Και στο απολυτίκιο της γιορτής: “Η Γέννησίς σου, Χριστέ ο Θεός, ανέτειλε το κόσμω το φως το της Γνώσεως. Σε προσκυνείν, τον Ήλιον της Δικαιοσύνης και Σε γιγνώσκειν εξ ύψους Ανατολήν...”.
Η αύξηση και η μείωση του φωτός είναι ένα φυσικό φαινόμενο, το κατεξοχήν φαινόμενο που επηρεάζει τη ζωή πάνω στη γη. Επηρεάζει, λοιπόν, και τη ζωή του σταριού που αποτελεί τη βασική τροφή των Ελλήνων από τα νεολιθικά χρόνια ως σήμερα.
Ας θυμηθούμε για μια ακόμη φορά τη σχέση του ηλιακού κύκλου με τον κύκλο των γεωργικών εργασιών: Χειμερινή τροπή – τέλος σποράς, θερινή τροπή, τέλος θερισμού, εαρινή ισημερία – τα στάχυα αρχίζουν να ψηλώνουν, φθινοπωρινή ισημερία, προετοιμασία σποράς.
Αυτός ο συσχετισμός των δυο επιπέδων, του ουρανού και της γης, που αντιστοιχεί στο φυσικό, θα λέγαμε, ημερολόγιο, πρέπει να συμπληρωθεί και μ' έναν άλλο συσχετισμό, που θα μας φέρει στο επίπεδο του πολιτισμού.
Το φυσικό ημερολόγιο συσχετίζεται με τον πολιτισμό του κάθε τόπου και μεταφράζεται σε εορτολόγιο – λαϊκό και επίσημο. Μιλήσαμε για τη σχέση ήλιου – Χριστού και για την τοποθέτηση των Χριστουγέννων στο χειμερινό ηλιοστάσιο. Είναι ενδιαφέρον να δούμε τώρα πώς η εκκλησία μορφοποίησε και τις άλλες τρεις κρίσιμες καμπές στον κύκλο του ήλιου, πώς τις έχει εντάξει στο εορτολόγιό της.
Χρησιμοποίησε για το σκοπό αυτό δυο μορφές, του Χριστού και του Ιωάννη του Προδρόμου και τοποθέτησε τα κρίσιμα σημεία της ζωής τους στις ηλιακές τροπές και τις ισημερινές, αντίστοιχα, με τρόπο συμμετρικό και αντίστροφο.
Χειμερινές τροπές, 25 Δεκεμβρίου – γέννηση Χριστού.
Θερινές τροπές, 24 Ιουνίου – γέννηση Ιωάννη Προδρόμου.
Εαρινή ισημερία, 25 Μαρτίου – σύλληψη Χριστού. Ευαγγελισμός.
Φθινοπωρινή ισημερία, 25 Σεπτεμβρίου – σύλληψη Προδρόμου.
Η αιτιολογία αυτής της συμμετρικής και αντίστροφης τοποθέτησης βρίσκεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, όπου ο Πρόδρομος εξηγεί στους μαθητές του ότι δεν είναι αυτός ο Χριστός, αλλά εκείνος τον οποίο βάφτισε στον Ιορδάνη Ποταμό. Και είναι τώρα αυτός, ο Πρόδρομος, ικανοποιημένος που η δόξα εκείνου, του Χριστού, αυξάνει καθημερινά. Γιατί, όπως λέει, “εκείνον δεί αυξάνειν, εμέ δε ελαττούσθαι”.
Αυτός, λοιπόν, είναι ο λόγος που, σε σχέση με τον ήλιο, ο Χριστός τοποθετήθηκε στην αύξηση, ενώ ο Πρόδρομος στη μείωση του φωτός.
Εχθρός του ήλιου είναι το σκοτάδι. Τα όντα που συμβολίζουν το σκοτάδι ζουν όλο το χρόνο στα έγκατα της γης και είναι εχθροί του ήλιου, οι καλικάτζαροι της λαϊκής μας παράδοσης: μαύροι, κουτσοί, ελεεινοί, με κάθε λογής κουσούρια. Όλο το χρόνο η δουλειά τους είναι να πριονίζουν το δέντρο που κρατάει τη γη.
Και όταν δεν μένει παρά μια μονάχα κλωστίτσα για να κοπεί το δέντρο και να χαλάσει ο κόσμος, τότε, την παραμονή των Χριστουγέννων, ανεβαίνουν πάνω στη γη, όπου μένουν δώδεκα μέρες, ως την παραμονή των φώτων. Ευτυχώς, σ' αυτό το διάστημα, το δέντρο του κόσμου ξαναγίνεται όπως πρώτα. Αυτό το δέντρο είναι ο ήλιος, γιατί χάρη σ' αυτόν υπάρχει ετούτη η φύση, μέσα στην οποία και χάρη στην οποία ζούμε.
Οι εχθροί του ήλιου, οι καλικάτζαροι, αρχίζουν ξανά να το ροκανίζουν αυτό το δέντρο του ήλιου, το δέντρο της ζωής, ως την παραμονή των επόμενων Χριστουγέννων.
Στους Ρωμαίους, ο Δεκέμβριος ήταν αφιερωμένος στο θεό Κρόνο, προς τιμή του οποίου γιόρταζαν μια μεγάλη γιορτή, τα Σατουρνάλια.
Χριστουγεννιάτικο Λαογραφικό - Τα Κόλιαντα και οι κλαδαριές στη Σιάτιστα
Τα κάλαντα στη Σιάτιστα τα λένε κόλιαντα από γλωσσική παραφθορά της λέξεως. Τα έθιμα που επικρατούν τις μέρες αυτές στη Σιάτιστα παρουσιάζουν κάτι το ιδιαίτερο. Τα παιδιά κάθε γειτονιάς συγκροτούνται σε ομάδες οι οποίες κάμνουν εξορμήσεις στ' αμπέλια και στα χωράφια και μαζεύουν ξερά χόρτα που λέγονται “Λόζιος”.
Ο “Λόζιος” φορτώνεται στ' αυτοκίνητα, ενώ τα παλιά χρόνια φορτωνόταν στα ζώα, και αποθηκεύεται σε αποθήκες της γειτονιάς. Η αποθήκη ανοίγει την παραμονή των καλάντων για να ετοιμαστεί “η Κλαδαριά”, μεγάλη φωτιά, που προέρχεται από τη λέξη κλάδος και είναι το κύριο υλικό της φωτιάς.
Το έθιμο της κλαδαριάς είναι πράγματι ωραίο και διατηρείται στη Σιάτιστα από τα παλιά χρόνια. Συμβολίζει τις φωτιές που άναψαν οι ποιμένες στη Βηθλεέμ για να αναγγείλουν τη γέννηση του Χριστού. Αλλά δεν μπορεί παρά να επιβιώνουν και συνήθειες των αρχαίων Ελλήνων που με τη φλόγα έστελναν το μήνυμα κάθε ευχάριστης αγγελίας ή λύτρωσης.
Το στήσιμο και το στόλισμα της Κλαδαριάς έχει ιδιαίτερη τεχνική. Στη μέση της πλατείας της γειτονιάς ανοίγεται μια τρύπα βάθους 0,50-0,70 εκατοστά του μέτρου. Μόλις φτάσει η παραμονή των Καλάντων, 23 Δεκεμβρίου, τοποθετείται και στερεώνεται μέσα στην τρύπα ένα χοντρό ξύλο, το “βεργί”, για να συγκρατεί τα ξερά χόρτα γύρω του.
Πάνω στην κορυφή του βεργιού δένουν ένα δεμάτι με λόζιο που λέγεται “Φούντα” και στολίζουν την Κλαδαριά με πολύχρωμα μπαλόνια, κορδέλες κ.λ.π.. Στο διάστημα αυτό, τα παιδιά κάνουν προστατευτικό κλοιό γύρω από την Κλαδαριά και χτυπούν κουδούνια. Κατόπιν, συγκεντρώνονται και παίρνουν θέσεις γύρω από την κλαδαριά γέροι, γριές, νέοι και νέες, περιμένοντας το άναμμα με ανυπομονησία. Μόλις νυχτώσει, ανάβεται η κλαδαριά από τη βάση της, ενώ η τοπική μουσική παίζει το παρακάτω τραγούδι:
Πιδιά μ' ήρθαν τα κόλιαντα κ' όλοι να τοιμαστείτι
πάρτι κι τις τζιουμάκις σας και στουν Άι-Λιά να βγείτι
κι απ' τουν Άι-Λιά στουν Πρόδρομου στα τρία τα πηγάδια.
Ικεί θα γεν' το σύναγμα κ' όλου του συναγώγι,
θ' ανάψουμε τις κλαδαριές θα πούμε και του χρόνου.
Στις 24 Δεκεμβρίου τα ξημερώματα, ακούγονται τα “Κολιαντίτικα τραγούδια” από τα παιδιά και οι “τζιουμάκες” (γερό ξύλο με κεφάλι “ρόζο” στο ένα άκρο) που χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών. Λέγεται ότι η τζιουμάκα παράγεται από τη λέξη “Τσομπάνος”, ποιμήν, και συμβολίζει το ραβδί (τις κλούτσες) των βοσκών, οι οποίοι προσκύνησαν το Χριστό τη νύχτα της γεννήσεώς του.
Τα παιδιά, μόλις πάρουν τη τζιουμάκα, τη βάζουν να μουσκέψει στο “χαρανί” (καζάνι με νερό) και την αφήνουν εκεί πολλές ημέρες για να σφίξει και να χτυπάει τις πόρτες στα κάλαντα χωρίς να διατρέξει τον κίνδυνο να ραγιστεί.
Όλα τα σπίτια περιμένουν τα παιδιά να πουν το τραγούδι που αρμόζει για κάθε περίσταση. Η Σιάτιστα έχει εδώ ένα αναμφισβήτητο πρωτείο. Από τα πρωτότυπα αυτά τραγούδια, παραθέτουμε δυο, το πρώτο λέγεται σε σπίτι που έχει ξενιτεμένο και το δεύτερο σε σπίτι που έχει άνθρωπο γραμματισμένο:
“Ξενιτεμένο μου πουλί κι παραπονιμένου
η ξενιτιά σι χαίρετι κι γω χου τουν καημό σου.
Τι να σου στείλω ξένι μου, τι να σου προβοδίσω;
Να σ' στείλου μήλου σέπιτι, κυδώνι μαραγκιάζει,
να στείλου κι του δάκρυ σ' ένα χρυσό μαντήλι,
το δάκρυ μ' είνι καυτιρό κι καίει το μαντήλι”.
“Γραμματικός εκάθονταν στου Βασιλιά την πόρτα.
Έγραφιν κι κουντίλιαζιν όλου για την αγάπη.
Κι σπάραξιν το ΄χερι του κι χύθκιν η μιλάνη
κι λέρουσαν τα ρούχα του τα χρυσοκεντημένα,
σ' ιννιά ποτάμια τ' άπλυναν βάψαν κι τα ποτάμια”.
Γεώργιος Μ. Μπόντας
Τέως Δ/ντής της Μανουσείου
Δημόσιας Βιβλιοθήκης
Σιάτιστας – Λαογράφος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου